Homo Videns
Een terugkeer naar de rede zal zeker niet plaatsvinden als we het lezen, de boeken en de geschreven cultuur niet tot het bittere eind verdedigen. (p95)
Wat een krachtig pamflet is dit korte essay van Giovanni Sartori. Net wat ik nodig had om te starten met een project dat ik nog op de plank had liggen: Een website over de Kunst van het Denken door korte introducties op mooie boeken.
Denken is een van de meest bijzondere eigenschappen van de mens - konden we onze gedachten maar onthouden. Ik heb dan ook respect voor diegene die hun gedachtegang op papier zetten. En wat een luxe dat ik dat dan in andere tijden kan lezen en kan herkauwen op die gedachten. Een luxe, dat lezen. Maar ook een verworvenheid waar we zorgvuldig mee om moeten gaan, want zoals Sartori laat zien wordt het geschreven, gesproken en gedachte woord steeds meer vervangen door het beeld. De denkende mens gaat ten onder volgens Sartori. Abstract denken, rationeel redeneren, verantwoordelijke politiek bedrijven: dit alles is wellicht niet mogelijk voor de kijkende mens. Zo gezien is dat lezen geen luxe, maar een noodzakelijkheid.
Dit essay heeft een voorwoord van Prof. dr. Andreas Kinneging. Deze was zo scherp om de actualiteit van dit, zoals hij dat noemt, strijdschrift te herkennen. Het originele Italiaanse essay Homo Vides, televisione e post-pensiero was al van 1997 toen Kinneging in 2015 contact opnam met de auteur op leeftijd. Hierna is de tekst geactualiseerd, aangepast en verscherpt en aangevuld met een korte biografie. Op een lichte, soms humoristische, maar altijd erudiete toon vertelt het over de consequenties van de opkomst van televisie en internet voor het functioneren van de democratie.
Sartori, Giovanni. 2020. Homo Videns, televisie, internet en post-denken. Groningen: De Blauwe Tijger. Vertaling door Mario Fantini en Lorenze Nieuwenburg. Redactie en inleiding door Andreas Kinneging.
Bol.com: Homo Videns, De Blauwe Tijger klassiek
Voor de context, ik was in 1997 al vroeg “online” en maakte in 1998 mijn eerste website. Afbeeldingen konden alleen nog maar zeer klein zijn, websites waren dus tekst-gebaseerd. Op telefoons kon je alleen nog maar sms-en, er moesten nog 10 jaar voorbijgaan voordat iets in de vormfactor van een smartphone kwam, de eerste iPhone is van 2007. Alle communicatie was dus nog beperkt tot tekst. En al in 1997 schreef Sartori zijn voorgevoelens over de ontwikkeling van een beeldgedragen maatschappij.
Hoe anders is dat nu. Terwijl ik deze blog start om aan Sartori’s oproep te antwoorden zijn mijn twee zoons in de woonkamer. Ze hebben samen 4 schermen aan en zijn permanent ontvanger van beelden. On-demand en Social. Mooie marketingtermen, maar het eerste veronderstelt agency en het tweede interactie. Vanuit 2022 gezien is het Homo Videns een waargeworden waarschuwing uit een andere tijd.
Terug naar het boek
De gedachte dat “te veel” naar beeld kijken slecht is voor je (voor je ogen, je ontwikkeling, je creativiteit) lijkt een open deur. Maar de filosofische positie van Sartori ligt dieper en de consequenties van een wereld waarin het woord is vervangen door het beeld zijn principiëler.
Hij stelt dat de Homo Sapiens, die denkende mens met haar cultuur en wie later in haar ontwikkeling de aftakking richting de Verlichting nam, niet de oorzaak, maar het resultaat van de schriftelijke cultuur is. In zijn argumentatie neemt hij je mooi mee langs de ontwikkeling van symbolen, talen en technologie. Omdat de taligheid van alle media tot en met de radio op taal en spraak gebaseerd is, loopt dit synchroon met de ontwikkeling van de zelfstandig denkende mens. Namelijk, denken is ook op taligheid gebaseerd en heeft geen beeld nodig. De breuk in de 20-e eeuw bij de opkomst van de televisie maakte echter het beeld dominant en de spraak ondergeschikt.
In het tweede en derde hoofdstuk wordt het pamflettisme van de politiek wetenschapper Sarotiri pas echt zichtbaar. Er ligt namelijk meer op de waagschaal dan een elitaire discussie over de waarde van lezen. Het vormen van opinies staat onder druk en in het verlengde daarvan de onderstutting van onze democratische principes. Door onderinformatie, desinformatie en een videobelichaming van de politiek corrodeert de demos. De veelheid van informatie die in beelden de hele dag binnenkomen zijn slechts dat, informatie, maar dat maakt het nog geen kennis. Rationele beslissingen, ook als het gaat om het kiezen binnen een presidentiële of parlementaire democratie, behoeven opinie, gebaseerd op kennis. Het is een bewuste keuze om informatie om te zetten in kennis, en dat kost meer energie dan het consumeren van een continue stroom van nieuwe informatie.
Ik neem hier even een quote op van de schrijver zelf. Ik vind dat erg mooie taal.
De kern van dit alles is het idee van de mens als een rationeel dier. Dat betekent niet dat hij per definitie en a priori een rationeel dier is. Zijn rationaliteit veronderstelt een logische taal - niet alleen een emotionele taal - en een abstract denken dat zich deductief ontspint van premisse naar gevolgtrekking of inductief van voorbeeld naar algemene regel. En het veronderstelt respect voor en kennis van de feiten. Deze rationaliteit is een potentialiteit en een noodzaak die moeilijk te bereiken en gemakkelijk te verliezen is. Het is slechts een deel van ons wezen, maar het is de condition sine qua non, de ontontbeerlijke voorwaarde, de noodzakelijke voorwaarde van het beschaafde leven in het algemeen en de democratie in het bijzonder. (p84).
Persoonlijke noot: ik kreeg dit boek zelf van een vriendin met deze passage “gewaarmerkt”. Haar woordkeuze was hierin zeer op zijn plaats. Waarheid bestaat.
Afsluitend, ik heb genoten van dit soepel geschreven essay, welke ik van harte aanbeveel. Het is een startpunt van een reis door mijn boekenkast. Nu is het de vraag welk boek ik hierna ga bespreken. Misschien een ander toegankelijk boekje dat ik in één adem uitlas; De Fundamenten van Ramsey Nasr.
Omdat dit de eerste blog is in een serie van velen zoek ik nog even de juiste vorm, dus geef me feedback hieronder.